تعریف ایهام

تعریف ایهام را از این سایت دریافت کنید.

ایهام

ایهام

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

ایهام یا توریة آوردن واژه‌ای است با حداقل دو معنی که یکی نزدیک به ذهن و دیگری دور از ذهن باشد. مقصود شاعر گاه معنی دور مثل داستان تاریخی یا موضوعی بین دو نفر یا ضرب المثل، و گاه معنی نزدیک است. در ایهام، واژه یا عبارت به گونه‌ای است که ذهن بر سر دوراهی قرار می‌گیرد بین داستان اصلی و داستان گذشته تاریخی و یا میان نفرات یا ضرب المثل و نمی‌تواند در یک لحظه یکی از دو معنی را انتخاب کند. گرچه دریافتن اینکه کدام معنی اصلی است و کدام فرعی، بسته به رابطهٔ کل کلمات مصرع یا بیت با کلمهٔ دارای ایهام است. البته در بعضی اشعار هر دو معنی قابل قبول است.

این انتخاب، کاری آسان نیست و این حالت روانی عموماً باعث التذاذ ادبی می‌شود. زمانی خواننده می‌تواند آرایه ایهام را دریابد که از معانی مختلف واژه‌ها و عبارات آگاه باشد.

ایهام از مهم‌ترین آرایه‌های به‌کار رفته در شعر حافظ است.

نمونه‌ها[ویرایش]

ز گریه مردم چشمم نشسته در خون است ببین که در طلبت حال مردمان چون است

حافظ

معنی نزدیک مردم و مردمان در این بیت مردمک و مردمکان چشمان گریان و خونبار عاشق در برابر معشوق است، ولی، در معنایی دورتر و عمیق‌تر، با ظرافت و هنرمندی کم‌نظیری، حال و احوال تمامی مردمان عاشقی‌کشیده و خون‌گریسته را بر خاطر و روان خواننده می‌پاشاند.

یا هر کلمه می‌تواند با کلمهٔ مترادف خود نیز ایهام داشته باشد:

در سخن مخفی شدم مانند بو در برگ گل هر که دارد میل دیدن در سخن بیند مرا

زیب‌النسامخفی

که با «مخفی» (تخلص شاعر) که هر دو کلماتی مترادف هستند ایهام دارد.

انواع ایهام[ویرایش]

ایهام تناسب[ویرایش]

ایهام تناسب عموماً با درگیر ساختن ذهن خواننده بر سر انتخاب یک معنی از میان چند معنی لغت، لذّت ادبی ایجاد می‌کند. تفاوت ایهام ساده با ایهام تناسب آن است که در ایهام، هر دو معنی پذیرفتنی است اما در ایهام تناسب، تنها یک معنی به کار می‌آید و معنی دوم با واژه یا واژه‌های دیگر یک تناسب (مراعات نظیر) ایجاد می‌کند. بیشترین ایهام تناسب در ادبیات فارسی در اشعار حافظ و سعدی است؛ مانند:

چنان سایه گسترد بر عالمی که نیندیشد از رستمی

در بیت بالا منظور سعدی از «زال» نه پدر رستم بلکه «پیرزن سفیدموی» است اما با «رستم» ایهام تناسب ساخته‌است.

بی رخت روز مرا نور نمانده وز عمر مرا جز شب دیجور نمانده

در این بیت حافظ با زیبایی هرچه تمام‌تر واژه مهر را آورده تا مهر در معنای خورشید و آفتاب با روز که در ادامه مصرع آمده تناسب ایجاد کند.

از حافظ:

رابطه بین «هوا» و «باد» در این بیت:[۱]

در چمن باد بهاری ز کنار گل و سرو به هواداری آن عارض و قامت برخاست

که «هوا» در این بیت به معنی میل است نه به معنی هوایی که با باد تناسب دارد.

و یا به کار بردن هنرمندانه واژهٔ «پروانه» در ابیات زیر توسط حافظ:

در شب هجران مرا پروانهٔ وصلی فرست ورنه از دردت جهانی را بسوزانم چو شمع

شرح این قصه مگر شمع برآرد به زبان ور نه پروانه ندارد به سخن پروایی

همان‌طور که مشخص شده است، در بیت نخست معنای اصلی هماهنگ با بیت واژهٔ پروانه، «اجازه» است، ولی وجود شمع در انتهای بیت باعث ایجاد تناسبی خارج از فضای بیت با پروانه شده‌است. در بیت دوم نیز پروانه در مفهوم معمول و متداول خود به کار رفته است ولی تناسب میان پروا به معنی میل و اشتیاق با پروانه در معنای اجازه و امکان و همچنین هم ریشه بودن این دو واژه باعث پدید آمدن ایهام تناسبی کم‌نظیر در ادبیات فارسی شده‌است.

امشب صدای تیشه از بیستون نیامد شاید به خواب شیرین فرهاد رفته باشد

حزین لاهیجی

در این بیت شیرین به معنای معشوقه ی فرهاد با کلمات فرهاد، بیستون و تیشه تناسب معنایی یا مراعات نظیر برقرار کرده است؛ اما تنها معنای نزدیک شیرین به معنی مزه قابل قبول است.

ایهام تداعی[ویرایش]

در این نوع ایهام شاعر با آوردن لغاتی که دارای چند تلفظ یا چند املا هستند، سعی در برقراری تناسب با سایر لغات و مفاهیم موجود در بیت را دارد. برای مثال در این بیت از حافظ:

خواهم از زلف بتان نافه‌گشایی کردن فکر دور است، همانا که خطامی‌بینم

واژه «خطا» در ظاهر به معنای اشتباه است ولی اگر به سایر مفردات بیت توجه داشته باشیم درخواهیم یافت که نافه‌گشایی و خطا (ختا و ختن) به سبب داشتم، ذهنمان به سوی تناسب ختا و ختن و آهوان معروف آن ناحیه در چین و نافه‌گشایی آن‌ها می‌رود و آرایه ایهام تناسب به‌وجود می‌آید ولی چون املای لغت ختا را در بیت نمی‌یابیم، آرایه ایهام تداعی در مورد خطا و نافه‌گشایی پدید می‌آید.

ایهام تضاد[ویرایش]

ایهام تضاد آن است که شاعر دو کلمه را در بیت طوری به کار برد که خواننده در بدایت امر تصور کند میان آن‌ها تضاد وجود دارد ولی درپس معنا و مفهوم مدنظر شاعر برخلاف تصور اولیه خواننده، نوعی تناسب و هم‌معنایی به سبب معانی متفاوت یک واژه پدید آید. برای نمونه، به این بیت حافظ توجه کنید:

آشنایی نه غریب است که دلسوز من است چون من از خویش برفتم دل بیگانه بسوخت

در نظر اوّل تضاد میان آشنا و غریب و همین‌طور خویش (خویشاوندان) و غریب را درمی‌یابیم ولی هنگامی که درصدد یافتن معنا و مفهوم کل بیت برمی‌آییم متوجه می‌شویم که غرض اصلی حافظ از آوردن واژه «غریب» دیگر معنای آن یعنی شگفت‌انگیز بودن و مایه تعجب شدن کاری است که با زیبایی هرچه تمام‌تر خواننده را ابتدا در دام معنای غریبه و بیگانه قرار می‌دهد ولی در ادامه و انتهای بیت معنای مدنظر او هویدا می‌شود.

باید توجه داشت که شاعر برای ایجاد این آرایه، دامنه محدودی از لغات را داراست؛ به بیان دیگر از هر لغتی نمی‌توان آرایه ایهام ساخت. پس برای تسلط به این آرایه و توانایی تشخیص آن در ابیات باید در برخی لغات، تمامی معانی و ابعادشان را در آن واحد به خاطر داشت و از آن بهره جست. در مجموع تسلط بر انواع ایهام‌ها به دریافتن معنا و مفهوم ادبیات کلاسیک پارسی کمک شایانی می‌کند و شرط لازم برای تسلط یافتن بر انواع ایهام‌ها، دانستن معانی مختلف واژه‌ها در عین داشتن حضور ذهن قوی و قدرت استدلال و تشخیص کافی است که این مهم جز با تمرین و ممارست کردن در اشعار و غزلیات بزرگانی چون حافظ و سعدی پدید نمی‌آید.

منابع[ویرایش]

همایی، جلال‌الدّین (۱۳۶۴). . ج. اول. تهران: انتشارات توس.

منبع مطلب : fa.wikipedia.org

آرایه ایهام چیست با مثال

آرایه ایهام چیست؟ «ایهام»، مصدر باب اِفعال از «وَهم» به معنی به گمان انداختن و «توریه» مصدر باب تفعیل و به معنی پوشیدن و پنهان کردن است.

آرایه های ادبی

آرایه ایهام

توسط Drabdollahi آخرین بروزرسانی خرداد ۱۱, ۱۴۰۱

133kاشتراک گذاری

ایهام چیست:

آرایه ایهام چیست؟ «ایهام»، مصدر باب اِفعال از «وَهم» به معنی به گمان انداختن و «توریه» مصدر باب تفعیل و به معنی پوشیدن و پنهان کردن است.

به ارایه ایهام، تَخییل و توهیم و توریه هم گفته شده و بدین طریق است که شاعر و نویسنده در نظم و نثر، واژه ­ای بیاورد که دارای دو معنی باشد؛ یکی معنی نزدیک به ذهن شنونده و دیگری معنی دور و شنونده در آغاز به معنی نزدیک توجه کند، سپس به معنی دور آن پی ببرد. لفظی که به صورت ایهام به کار می­ رود، باید طوری باشد که به هر دو معنیِ نزدیک و دور آن، قابل توجیه باشد؛ ولی معنی هنری یا دور آن، که مورد نظر گوینده است، بیشتر مورد توجه قرار گیرد.

***

برای دیدن سایر آرایه های ادبی میتوانید از صفحه آرایه ها و صنایع ادبی بازدید کنید.

***

آدلی وب ارائه دهنده‌ی خدمات دیجیتال مارکتینگ: سئو، طراحی سایت، آموزش، مشاوره و شبکه های اجتماعی

***

مثال برای آرایه ایهام:

در بیت زیر آرایه ایهام وجود دارد به این صورت که کلمۀ «گور» دو معنی دارد، یکی نزدیک که همان گورخر باشد و دیگری قبر یا آرامگاه که معنی دور این واژه است:

کمند صید بهرامی بیفکن جام مِی بردار

که من پیمودم این صحرا، نه بهرام است و نه گورش (حافظ)

***

در مصراع دوم بیت زیر، واژۀ «عهد» دارای آرایه ایهام است و دو معنی را به یاد می ­آورد؛ یکی­«عهد و پیمان» که در این صورت، معنی جمله، می­شود: در این عهد و پیمان ما وفای به عهد وجود ندارد؛ معنی دیگر، «دوره و زمان» است که اگر این معنی را در نظر بگیریم، معنی جمله، چنین است: در این روزگار وفا وجود ندارد.

دی می­شد و گفتم صنما عهد به جای آر

گفتا غلطی خواجه، در این عهد وفا نیست (حافظ)

***

در مصراع دوم بیت زیر، «پیر» و «جوان» هر دو ایهام دارند، چراکه هم به صورت صفت خوانده می­ شوند و هم به صورت مُضافٌ اِلَیه:

جوانا، سر مپیچ از رأی پیران

که رأی پیر از بخت جوان به (حافظ)

***

واژۀ «دوش» در مصراع دوم بیت زیر، ایهام دارد؛ یکی در معنی دیشب (یا دیروز) و دیگری به معنی کتف و سرشانه است:

آن آب که دوش تا سحر بود

امشب بگذشت خواهد از دوش (سعدی)

***

واژۀ «بوی» در مصراع اول بیت زیر، ایهام دارد؛ یکی در معنی بو (بوی خوش) و دیگری به معنی امید و آرزوی است:

گفتم که بوی زلفت گمراه عالمم کرد

گفتا: اگر بدانی هم اوت رهبر آید (حافظ)

***

واژۀ «رود» در مصراع اول بیت زیر، ایهام دارد؛ یکی در معنی رودخانه و دیگری به معنی آلت و ابزاری در موسیقی است:

کیست حافظ تا ننوشد باده بی آواز رود

عاشق مسکین چرا چندین تجمل بایدش؟ (حافظ )

***

آرایه ایهام تناسب با مثال:

ایهام تناسب آن است که واژه های جمله در آن معنی­ که مراد گوینده است، با یکدیگر متناسب نباشد، اما در معنی دیگر تناسب داشته باشد. مانند:

چو شاخ برهنه برآریم دست         که بی­ برگ از این بیش نتوان نشست (بوستان سعدی)

در بیت بالا، در واژۀ «برگ» ایهام است. یکی به معنی توشه و دارایی و معنای دیگر، برگِ درخت است و با «شاخ» که شاخۀ درخت است، تناسب دارد.

***

واژۀ «اسفند» در بیت زیر، ایهام دارد. یکی به معنی گیاه اسفند که برای دفع چشم زخم بر آتش می­ ریزند و بوی خوش دارد، دیگر به معنی اسفندماه است و در این معنی با واژۀ «اردیبهشت» تناسب دارد.

«چه اسفندها دود کردیم

برای تو،

ای روز اردیبهشتی» (قیصر امین پور)

***

آرایه ایهام تضاد با مثال:

ایهام تضاد آن است که واژه ­ای که ایهام دارد، در یکی از معانی خود، با واژۀ دیگری در شعر، تضاد داشته باشد.

به عنوان مثال، در مصراع اول بیت زیر، واژۀ «غریب» دو معنی دارد؛ یکی نقطۀ مقابل آشنا و دیگر به معنی عجیب و دور از ذهن، که در معنای اول خود با واژۀ آشنا ایهام تضاد دارد. واژۀ «خویش» در مصراع دوم نیز دو معنی دارد؛ یکی به معنی خود و دیگری نقطۀ مقابل بیگانه و بین این دو واژه نیز، ایهام تضاد وجود دارد:

آشنایی نه غریب است که دلسوز من است

چون من از خویش برفتم، دل بیگانه بسوخت (حافظ)

***اگر نظر و یا سوالی درباره‌ی آرایه ایهام دارید، لطفا در بخش نظرات مطرح کنید تا پاسخگوی شما باشیم.133kاشتراک گذاری

Facebook Twitter Google+

منبع مطلب : adababad.ir